Përpara tri dekadash Marrëveshja e Dejtonit i dha fundës luftës së parë në Europë që pas vitit 1945. Por ajo përmban potencial konflikti, frymë kjo që karakterizon edhe sot e kësaj dite realitetin politik.
1. Si u arrit Marrëveshja e Dejtonit?
Marrëveshja e Paqes u vendos më 21.11. 1995 në Dejton në SHBA dhe u nënshkrua më 14.12.1995 në Paris. Me të iu dha fund luftës që vazhdoi për tre vjet e gjysmë në Bosnjë dhe Hercegovinë. Luftimet ndërmjet serbëve, boshnjakëve dhe kroatëve u karakterizuan nga “spastrime etnike”, rrethimi i Sarajevës dhe gjenocidi i Srebrenicës. Gjithsej 100.000 vetë humbën jetën, miliona u dëbuan. Vetëm me ndërhyrjen e NATO-snë gusht 1995 u bë e mundur një marrëveshje armëpushimi dhe në tetor fillimi i bisedimeve të paqes me ndërmjetësimin e udhëheqjes amerikane. Nën drejtimin e diplomatit amerikan Richard Holbrooke palët e konfliktit u mblodhën në bazën e aviacionit ushtarak të SHBA-së Wright Patterson në Dejton, Ohajo, për të diskutuar planin e paqes.
2. Cilët ishin protagonistët e kësaj marrëveshjeje?
Në tryezën e bisedimeve ishin presidenti Sllobodan Millosheviç (Serbi), Franjo Tuxhman (Kroaci) dhe Alija Izetbegoviç (Bosnjë dhe Hercegovina). Secili prej tyre ndiqte interesat e veta: Millosheviçi donte të ruante influencën dhe të siguronte territoret e pushtuara në luftë dhe të spastruara etnikisht të serbëve të Bosnjes, Tuxhman synonte avantazhet territoriale për Kroacinë, dhe Izetbegoviç luftonte për njohjen e entitetit shtetëror Bosnjë dhe Hercegovina.
Me përfaqësuesit politik dhe ushtarak të serbëve të Bosnjes – si Radovan Karaxhiç dhe Ratko Mladiç – nuk u negociua. Kundër Karaxhiçit në vitin 1996 u dha urdhër-arresti i Gjykatës Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë. Kundër tij ishte ngritur padi që në vitin 1995.
3. Çfarë përmban marrëveshja?
Marrëveshja përcakton: Bosnjë dhe Hercegovina mbetet e pandarë si shtet sovran në kufijtë e njohur dhe me kryeqytet Sarajevën.
Shteti përbëhet nga dy republika (entitete): Federata boshnjako-kroate (51 përqind e territorit) dhe Republika Srpska (RS) e banuar kryesisht nga serbo-boshnjakë (49 përqind e territorit). Lidhur me përkatësinë e qytetit verior boshnjak Brçko do të vendoset më vonë.
Bosnjë dhe Hercegovina drejtohet nga një presidium tresh shtetëror (për ruajtjen e proporcionalitetit etnik).
Ka dy dhoma parlamenti, një këshill ministrash, një gjykatë kushtetuese dhe një bankë qendrore. Institucionet e shtetit në tërësi janë përgjegjëse për politikën e jashtme dhe tregtinë, doganat dhe politikën monetare, çështjet e migracionit, kontrollin e hapësirës ajrore dhe që nga viti 2005 edhe për politikën ushtarake dhe të mbrojtjes. Të gjitha kompetencat u përkasin entiteteve.
4. Cila ishte baza për Marrëveshjen e Dejtonit?
Baza për Marrëveshjen e Paqes në Dejton ishte plani i Grupit të Kontaktit për Bosnjen, që përbëhej nga përfaqësuesit e SHBA-së, Rusisë, Britanisë së Madhe, Francës dhe Gjermanisë. Ky plan parashikonte, që të njiheshin faktikisht dëbimet e kryera nga serbët dhe “spastrimet etnike” dhe atyre t’u jepej 49 përqind e territorit të Bosnjë dhe Hercegovinës, ndonëse bazuar në numërimin e popullsisë më 1991 popullsia serbe përbënte vetëm 31 përqind.
5. Përse shpërtheu lufta në Bosnjë dhe Hercegovinë?
Lufta e Bosnjes shpërtheu në vitin 1992, pasi shumica e popullsisë së vendit u shpreh në referendum për pavarësinë nga Jugosllavia. Më parë ishin shkëputur duke shpallur pavarësinë Sllovenia dhe Kroacia, që gjithashtu ishin pjesë e Jugosllavisë. Në referendumin në Bosnje morën pjesë vetëm popullsia boshnjake dhe kroate. Shumica e serbëve të Bosnjes preferuan qendrimin në shtetin jugosllav dhe e bojkotuan votimin. Si rrjedhojë një grup politikanësh serbo-boshnjakë shpallën “republikën serbe” (Republika Srpska).
Milicët, që drejtoheshin nga këta politikanë filluan të terrorizojnë dhe të dëbojnë popullsinë jo serbe (boshnjakët dhe kroatët).
Udhëheqës nacionalistë si presidenti i Serbisë, Slobodan Milosheviç, dhe ai i Republika Srpska, Radovan Karaxhiç, përhapnin urrejtje dhe frikë, që nxiti spastrimet etnike, masakrat dhe rrethimin e Sarajevës.
Në fillim boshnjakët dhe kroatët u mbrojtën bashkarisht ndaj sulmeve serbe. Më vonë edhe ndërmjet tyre shpërtheu lufta. Nga territori i republikës Herceg-Bosna të shpallur prej udhëheqjes kroate u dëbuan shumica e boshnjakëve dhe serbëve. Mostari u kthye në një qytet të ndarë mes kroatëve dhe boshnjakëve.
6. Cili ishte roli i Gjermanisë në Marrëveshjen e Dejtonit?
Gjermania ishte pjesë e Grupit të Kontaktit, që koordinonte përpjekjet diplomatike për t’i dhënë fund luftës në Bosnje. Kancelari Helmut Kohl mbështeste bisedimet politike dhe theksonte rëndësinë e marrëveshjes për stabilitetin e Europës.
Me iniciativën e SHBA-së dhe të qeverisë federale gjermane në janar 1994 u takuan në Petersberg në Bon, Tuxhman dhe Izetbegoviç. Si rezultat u arrit marrëveshja e Uashingtonit në mars 1994, përmes së cilës iu dha fund luftës ndërmjet boshnjakëve dhe kroatëve në Bosnjë dhe Hercegovinë, u shpërbë republika kroate Herceg-Bosna dhe u themelua federata boshnjako-kroate. Politikani socialdemokrat gjerman Hans Koschnik u caktua administrator i BE-së në Mostar.
Ish-ministri gjerman i Postës Christian Schwarz-Schilling ka qenë Përqafësues i Lartë në Bosnjë dhe HercegovinëFotografi: Oliver Rüther
Bashkësia ndërkombëtare gjithashtu krijoi postin e Përfaqësuesit të Lartë, që do të vëzhgonte zbatimin e pjesës civile tëMarrëveshjes së Dejtonit. Në Janar 1996 Berlini dërgoi diplomatin gjerman Michael Steiner në Sarajevë. Deri në korrik 1997 ai ishte i pari zëvendës i Përfaqësuesit të Lartë. Në vitin 2006 ish-ministri gjerman i postës, kristiandemokrati Christian Schwarz-Schilling qendroi për një vit e gjysmë si Përfaqësues i Lartë. Që nga 1.08.2021 këtë post e drejton në Sarajevë ish-ministri gjerman i Bujqësisë, kristiandemokrati Christian Schmidt.
Një instrument qendror i Përfaqësuesit të Lartë janë Prokurat e Bonit të vendosura më 1997 në një konferencë në Bon. Këto i japin të drejtën Përfaqësuesit të Lartë të dekretojë ligje ose t’i shfuqizojë ato si dhe të shkarkojë zyrtarë të zgjedhur, nëse ato pengojnë procesin e paqes.
7. Kritika ndaj Marrëveshjes së Dejtonit
Marrëveshja e Dejtonit me dy entitetet vendosi një rend politik me potencial konflikti, që nxit tensione dhe tendenca separatiste. Ndërtimi i ndërlikuar i shtetit me struktura paralele i vonon ose i bllokon proceset e vendimmarrjes, gjë që vështirëson reformat.
Të drejta kombëtare kanë vetëm tre grupet popullore të përkufizuara si konstitutive: Boshnjakët, kroatët, dhe myslimanët. Të tjera përkatësi etnike si romët dhe hebrenjtë nuk janë marrë parasysh dhe nuk janë të përfshirë nga proceset e vendimmarrjes.